ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇਕ ਅਣਗੌਲਿਆ ਨਾਇਕ……
ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਰਮੌਰ ਸਿੱਖ ਵਿੱਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਇਕ ਜ਼ਹੀਨ ਗ਼ੈਰ ਸਿੱਖ Principal Gerard Wathen ਨਾਮ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਵਾਥਨ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਸੰਨ੍ਹ 1915 ਤੋਂ 1925 ਤੱਕ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਜ਼ਲਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਵਿਖੇ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਜੋ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਹੇ ਪੰਨੇ ਤੱਕ ਸੁੰਗੜ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਮੁਸ਼ਕਲ ਭਰੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸਰਿਆ ਨਾਇਕ ‘ਗੈਰਾਰਡ ਐਂਸਟਰੂਥਰ ਵਾਥਨ’ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਵੇਲੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੀ। ਇਕ ਪੱਛਮੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ 11 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਦੰਗਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ’ ਤੇ ਹਵਾਈ ਬੰਬਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਨਰਲ ਰੇਜੀਨਾਲਡ ਡਾਇਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲੇਆਮ ਨਾਲ਼ੋਂ ਵੱਧ ਬੰਬਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਖੂਨ-ਖ਼ਰਾਬਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਦਾ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਸਾਂਝੀ ਕਰਦਿਆਂ ਲੰਡਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾ. ਕਿਮ ਏ ਵੈਗਨਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, “ਵਾਥਨ ਨੇ ਡਾਇਰ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 11 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਲਈ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਲੋਕ ਨਾ ਖਿੰਡੇ ਤਾਂ ਦੁਪਹਿਰ 2 ਵਜੇ, ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣਗੇ। ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੇ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਟਾਲਦਿਆਂ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਝ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਏ ਜੇ ਡਬਲਯੂ ਕਿਚਿਨ ਸਣੇ ਹਵਾਈ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਤਿਆਰ ਸਨ।
ਵਾਥਨ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਖ਼ਾਸਕਰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨਗੇ। ਉਸਦੀ ਕਲਾਕਾਰ ਪਤਨੀ ਮਲੇਸੈਂਟ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿਚ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ‘ਮੌਲਵੀ’ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ 2 ਵਜੇ ਦੀ ਆਖਰੀ ਤਾਰੀਖ ਬਾਰੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਸੰਨ੍ਹ 1878 ਵਿਚ ਕੈਂਟ (ਇੰਗਲੈਂਡ) ਵਿਚ ਜਨਮੇ ਵਾਥਨ ਨੇ 1905 ਵਿਚ ਇਲੀਟ ਇੰਡੀਅਨ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਸਰਵਿਸ ਵਿਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾਈ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਸਕੂਲ, ਜਲੰਧਰ ਡਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਵਜੋਂ 1915 ਵਿਚ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।
ਦੰਤਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਕਾਲਜ ਦੀ ਮੁੱਖ ਇਮਾਰਤ ਅਤੇ ਦੀਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਮਲਬੇ ਦੀਆਂ ਟੋਕਰੀਆਂ ਢੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਸਨੇ “coats off Movement” ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਥੀਂ ਕਿਰਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਿਖਾਉਣਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਕਾਲਜ ਨੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ (ਐਸ ਪਰਤਾਬ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1921 ਵਿਚ ਇੰਡੀਅਨ ਸਿਵਲ ਸਰਵਿਸ ਦਾ ਟੈਸਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ। ਇਕ ਹੋਰ ਨਾਮਵਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਾਬਕਾ ਸਿਵਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ, ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਮਾਰਸ਼ਲ ਸਨ।
ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ, ‘ਟਾਈਮ ਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟ ਐਂਡ ਟਾਈਮ ਪਾਸਟ: ਯਾਦਗਾਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ’ (ਟਾਪ ਕੌਪ) (2013) ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਡੀ ਜੀ ਪੀ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਆਈਪੀਐਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਉੱਘੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਵਾਥਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਥਨ ਅਕਸਰ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਹੋਸਟਲ ਵਿਚ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਲਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਮਿਲਕੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ੁੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਮੋੜ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।
ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਵਾਥਨ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਬਲਕਿ ਸਹਿਯੋਗੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਿਰੋਧੀ” ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਾਵਾ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢੋ। ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ “ਉਹ ਮੇਰੇ ਸਟਾਫ ‘ਤੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਅਤੇ ਵਰਡਸਵਰਥ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ।” ਵਾਥਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਬਣੇ, 1958 ਵਿਚ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਜੀ.ਏ. ਵਾਥਨ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਕਾਦਮਿਕ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਡੀਨ ਸੁਖਮੀਨ ਬੇਦੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ, ”ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਲਾਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ 1,500 ਰੁਪਏ ਦੀ ਰਕਮ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਾਲਜ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰ ਸਕੇ।
ਲੰਡਨ ਦਾ ਹਾਲ ਸਕੂਲ – ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ 1924 ਤੋਂ 1955 ਦੇ ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ – ਨੇ ਵੱਡੇ ਟਰੱਸਟੀਜ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਾਥਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਸੰਨ੍ਹ 1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਵਾਥਨ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਬਲਕਿ ਸਹਿਯੋਗੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵੀ ਖੜ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਿਰੋਧੀ” ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਾਵਾ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢੋ। ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: “ਉਹ ਮੇਰੇ ਸਟਾਫ ‘ਤੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਅਤੇ ਵਰਡਸਵਰਥ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ।” ਵਾਥਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਬਣੇ, 1958 ਵਿਚ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਲੰਡਨ ਦਾ ਹਾਲ ਸਕੂਲ – ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ 1924 ਤੋਂ 1955 ਦੇ ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ – ਨੇ ਵੱਡੇ ਲਾਭਪਾਤਰੀਆਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਾਥਨ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਸਕੂਲ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਅਨੁਸਾਰ “1930 ਅਤੇ 1940 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੜਕੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੈਡਮਾਸਟਰ ਦੀ ਉਦਾਰਤਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਬਦੌਲਤ, ਦਾ ਹਾਲ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।”
ਵਾਥਨ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚੋ ਲੰਘ ਕੇ ਉਭਰਿਆ ਸੀ। ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਗੈਰਾਰਡ ਵਾਥਨ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਇਕ ਕਾਰ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚੇ, ਤਾਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਉਪ ਰਾਜਪਾਲ ਮਾਈਕਲ ਓ ਡਵਾਈਅਰ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸਥਾਰਤ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ।
ਉਹ 1924 ਵਿਚ ਓ’ਡਵਾਇਰ ਦੁਆਰਾ ਦਾਇਰ ਕੀਤੇ ਮਾਣਹਾਨੀ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਸਰ ਸੰਕਰਨ ਨਾਇਰ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਖੜਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲੇਖਕ ਈ ਐਮ ਫੋਰਸਟਰ ਦੇ ਨਾਵਲ ਏ ਪੈਸਾ ਟੂ ਇੰਡੀਆ (1924) ਵਿਚ Cyril Fielding ਦਾ ਪਾਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਾਥਨ‘ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ।
ਉਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਉਸ ਵੇਲੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਮੁਸਲਿਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਤਰਜ਼ ‘ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਉਦੋਂ ਹੀ ਡਿੱਗ ਪਈ ਜਦੋਂ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਕੇਂਦਰ ਦਾ ਪੜਾਅ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕੈਂਪਸ ਵਿਚ ਗੜਬੜੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਕਾਲੀ ਅਲਪ ਬੁੱਧੀ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਨੇਪਰੇ ਨਾ ਚੜ ਸਕੀ। ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੈਰਾਰਡ ਐਂਸਟਰੂਥਰ ਵਾਥਨ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਉੱਚੀ ਸੁੱਚੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਲੀ ਮੁਹੱਬਤ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦੇ ਇਕ ਆਰਟੀਕਲ ਵਿੱਚੋਂ
ਪੇਸ਼ਕਸ ਸਰਬਜੀਤ ਸੋਹੀ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ