ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ:-ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ

ਮਨਮੋਹਨ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਹਿਣ ਮੁਤਾਬਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ‘ਸਹਜ ਗੁਫਾ ਮਹਿ ਆਸਣੁ’ ਲਈ, ਰਾਜਯੋਗੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਦੀ ਕਥਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਿਆਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਥਾ ਰਾਹੀਂ, ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ, ਇਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਪੁਨਰ-ਕਲਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਦੇਖਣਾ ਬੜਾ ਦਿਲਚਸਪ ਹੋਵੇਗਾ। ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਵਰਤਮਾਨ ਰੂਪ, ਜਿਸਦੀ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਡੂੰਘੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਤਰ-ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਬਦਲਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਜੋਰਾਂ ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ, ਜੋ ਰਾਜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਨਿਆਸੀ/ ਜੋਗੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ, ਰਾਜਜੋਗੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਪੁਨਰਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਚਨੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਮਹਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਜੋਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੀ ਉਚਿਤ ਹੋਵੇਗਾ।

ਪੰਜਵੀਂ ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਭਾਰਤ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਥਾ ਸਥਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਨੂੰ ਜਰਮਨ ਚਿੰਤਕ ਕਾਰਲ ਜੈਸਪਰ ‘ਐਕਸੀਅਲ ਏਜ’ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਯੁਗ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਉਹ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾਂ ਬੁਧ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਖਦੇ ਹਨ। ਕੇਵਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਚੀਨ ਵਿਚ ਕਨਫਿਉਸ਼ੀਅਸ ਅਤੇ ਲਾਓ ਸੇ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਇਸ ਯੁਗ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਾਈਥਾਗੋਰਸ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਅਲਹਿਦਾ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਧਰਮ ਵੀ ਇਸੇ ਯੁਗ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਇਸ ਯੁਗ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਚਾਣ ਸਥਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਰੁਝਾਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਅਧਿਆਤਮਮਿਕ ਖੋਜ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹੋਂਦ, ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਪਾਰਗਾਮੀ ਸੁਆਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਰਾਜ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੀ ਕਾਵਿ, ਸੰਗੀਤ, ਨ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿਚ ਡੂੰਘੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਜਾਗਦੀ ਹੈ। ਮਨਮੋਹਨ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਉਜੈਨ ਸੰਪਦਾ, ਸੌਂਦਰਯ, ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਮਹਾਂਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ, ਤਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵਾਰਾਹਮਿਹਰ, ਵਰੁਚਿ, ਆਰਿਆ ਭੱਟ, ਵਿਸ਼ਾਖਾ ਦੱਤ ਅਤੇ ਧਨਵੰਤਰੀ ਜਿਹੇ ਨੌ ਰਤਨ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਉਜੈਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਬਣੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਕਾਵਿ, ਸਾਹਿਤ, ਮੂਰਤੀ ਕਲਾ, ਗਣਿਤ, ਵਿਗਿਆਨ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਵਿਉਪਾਰ, ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਖੋਜ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਖੋਜ, ਸਿਖਿਆ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪਾਸਾਰ ਦਾ ਖੁਲ੍ਹਾ ਦੌਰ ਸੀ।

ਧਾਤ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਆਮਦ ਨਾਲ ਵਿਉਪਾਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਾਗਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਤਨ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਧਾਤਾਂ, ਚਮੜੇ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ, ਮ੍ਰਿਗ ਛਾਲ, ਰੇਸ਼ਮ, ਮਲਮਲ, ਆਦਿ ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਨਮੋਹਨ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, “ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦੋਭਾਸ਼ੀਏ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਰਦੇ। ਕਥਾਕਾਰ। ਨੱਚਣ ਗਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗਣਿਕਾਵਾਂ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ। ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸੁਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਗਾਇਕ ਧਰੁਪਦ ਗਾਉਂਦੇ। ਸਖਤ ਦੇਹਾਂ ਦੀ ਥਕਾਨ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵੈਸ਼ਿਆਵਾਂ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਦਿਖਾਉਂਦੀਆਂ। ਮਦਿਰਾ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵਹਿੰਦੀਆਂ। ਯੁਧਾਂ ‘ਚ ਕੈਦ ਕੀਤੇ ਨਰ ਨਾਰੀਆਂ, ਦਾਸ ਦਾਸੀਆਂ ਸਿਰ ਸੁਟੀ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ। ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮੰਡੀਆਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਹੁੰਦੀ। ਮਦਿਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਰੂਪ ਸਪੇਨ, ਨਸੀਰੀਆ ਅਤੇ ਬਖਤਰੀਆ ਤੋਂ ਆਯਾਤ ਹੁੰਦੇ। ਵਸਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਓਪਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸ਼ਸਤਰਬੱਧ ਸੈਨਿਕ ਤੈਨਾਤ ਹੁੰਦੇ। ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਐਸੀ ਵਸਤ ਨਹੀਂ ਜਿਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਿਉਪਾਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ।

ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਰਾਜ, ਵਿਉਪਾਰ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਖੁਦਮੁਖਤਾਰ ਪਰਿਚਾਣ/ ਹਸਤੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਰਾਜ, ਵਿਉਪਾਰ ਅਤੇ ਧਰਮ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸ਼ਕਤੀ, ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ, ਸਰਕੂਲੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਖਪਤ ਰਾਹੀਂ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਹਨ। ਪਰ, ਇਸ ਨਾਵਲ ਰਾਹੀਂ, ਐਕਸ਼ੀਅਲ ਯੁਗ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਦੌਲਤ ਨਾਲੋਂ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਤੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਸੌਦ੍ਰਯ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਚ ਅਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਨਾਵਲ ਰਾਹੀਂ ਮਨਮੋਹਨ ਸੌਦ੍ਰਯ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਏਜੰਸੀ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੁੰਦਰਤਾ ਏਥੇ ਖਪਤ ਦੀ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਸੁੰਦਰ ਮੁੱਲਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ। ਇਸੇ ਲਈ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਦੇ ਕਾਮੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਨਿਖੇਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮੁਲਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਖਪਤ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗੀ ਬਿਰਤੀ ਦੀ ਥਾਂ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ, ਸਰਕੂਲੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਜਸ਼ਨ ਨੂੰ ਬੜ੍ਹਾਵਾ ਦੇਣ। ਸਮੇਂ ਸਥਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਮਿਆਰ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਬਹੁਵਾਦ ਕਾਲਿਕਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਬਗੈਰ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਖੂਬਸੁਰਤੀ ਜਟਿਲਤਾ, ਆਰਡਰ, ਅਤੇ ਵੰਨਸਵੰਨਤਾ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਿਰਜੀਵ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਜੈਵਿਕ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵੰਨਸਵੰਨਤਾ ਵਿਚ ਰੂਪਾਂਤ੍ਰਣ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਵਿਕ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਚੇਤੰਨ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵੰਨਸਵੰਨਤਾ ਵਿਚ ਰੂਪਾਂਤ੍ਰਣ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਜਟਿਲਤਾ, ਆਰਡਰ ਅਤੇ ਵੰਨਸਵੰਨਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਵੀ ਅਧਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੋ ਨਿਬੜਦੀ ਹੈ।

ਮਨਮੋਹਨ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਯੁਗ ਨੂੰ ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ ਉਹ ਵਧਾਈ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਖੂਬਸੂਰਤ ਗਿਆਨ ਯੁਗ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨੁਮਾਂ ਸ਼ਬਦਾ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ੈਲੀ ਨਿਰਮਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜੇਕਰ ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਨਮੋਨ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਐਕਸਸ਼ੀਅਲ/ ਗਿਆਨ ਯੁਗ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ।

ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਇਸ ਯੁਗ ਅਤੇ ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਧੁਰਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿਚ ਜਾਨਣ ਲਈ ਮਨਮੋਹਨ ਅਮਰਫਲ ਦਾ ਮੈਟਾਫਰ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਉਹ ਉਜੈਨ ਦੇ ਇਕ ਗਰੀਬ ਗਿਆਨੀ, ਧਿਆਨੀ, ਦਾਨੀ ਅਤੇ ਧਰਮੀ ਸੋਮ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਘੋਰ ਤਪੱਸਿਆ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾ ਰਾਹੀਂ ਅਮਰਫਲ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੇਵਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਫਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਾਲ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਮਰਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਸੋਮ ਪ੍ਰੇਮ ਵੱਸ ਇਹ ਅਮਰਫਲ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਤੇਰਾ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਪ੍ਰੇਮ ਹੀ ਮੇਰੇ ਤਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਹ ਅਮਰਫਲ ਤੈਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੁਣੇ ਹੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਕਾਲ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਨੰਦ ਸਹਿਤ ਵਤੀਤ ਕਰ।’ ਪਤਨੀ ਦੁਬਿਧਾਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਕੇ ਆਖਦੀ ਹੈ, “ਜੇ ਮੈਂ ਇਸਦਾ ਭੋਗ ਕਰ ਲਵਾਂ ਤਾਂ ਕੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਦਰਿਦਰ ਮਿਟ ਜਾਊ। ਗਰੀਬੀ, ਭੁਖਮਰੀ ਅਤੇ ਸਾਧਨਹੀਣਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕੀ ਅਮਰਤਾ ਸ਼ਰਮਾਏਗੀ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਅਮਰਫਲ ਸਾਡੀ ਦੀਨਤਾ ਅਤੇ ਹੀਣਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਅਮਰ ਕਰੇਗਾ। ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਵਿਚ ਪੁਸ਼ਪ ਨਹੀਂ ਖਿੜਦੇ।” ਤਰੀਕੇ ਤਰੀਕੇ ਉਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਮਰਫਲ ਦਰਿਦਰ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।

ਪਤਨੀ ਦੇ ਨਾਂਹ ਕਰਨ ਤੇ ਸੋਮ ਇਹ ਫਲ ਉਜੈਨ ਨਰੇਸ਼ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਜੈਨ ਨਰੇਸ਼ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਪ੍ਰਕਾਂਡ ਵਿਦਵਾਨ ਹੈ। ਵੱਡਾ ਯੋਧਾ ਦਯਾਲੂ ਅਤੇ ਸਮਦਰਸ਼ੀ ਭਾਵ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਅਮਰਫਲ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਦੁਖੀ ਅਤੇ ਲਾਚਾਰ ਪਰਜਾ ਦਾ ਕੁਝ ਸੁਆਰ ਸਕੇ। ਨਿਮਾਣੇ, ਨਿਤਾਣੇ, ਨਿਆਸਰੇ ਅਤੇ ਨਿਓਟੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਦੇ ਸਕੇ। ਉਜੈਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦਰਬਾਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇਹ ਫਲ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਮਹਾਂਦੇਸ਼ ਦਾ ਉੱਦਾਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਆਏਗੀ।

ਭਰਥਰੀ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਘਾਸਨ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦਾ ਮੁਕਟ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਪਰਜਾ ਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਸੰਵਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਭਰਥਰੀ ਵਾਰੇ ਲੋਕ ਵੀ ਇਹੋ ਸੋਚਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਆਯਾਸ਼ੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ। ਰਾਜ ਭਾਗ ਵੱਲ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ। ਸਾਰੇ ਦਾਇੱਤਵ ਭੁਲੀ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਰਿਆਇਆ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਦੁਖੀ। ਜੀਵਨ ਯਾਪਣ ਲਈ ਅੰਨ ਉਪਲਭਦ ਨਹੀਂ। ਜੀਵਨ ਮਾਲ ਦੀ ਕੋਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਹੀਂ। ਵਿਦਰੋਹ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸੋਮ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮੰਗਲਾ ਵੀ ਇਹੋ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਦੀ ਸੀ ਕਿ ਭਰਥਰੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਏਨਾ ਕਾਮ ਵੱਸ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦਿਨ ਰਾਤ ਤ੍ਰਾਹ ਤ੍ਰਾਹ ਕਰਦੀ ਲੋਕਾਈ ਵੱਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਜੇਕਰ ਉਸਦਾ ਭਰਾ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲਈ ਆਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਹੀ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਭਰਥਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਸ ਅਸਮਰੱਥਤਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਸਨੇ ਇਸ ਅਮਰਫਲ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਤਪ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ, ਭਿਖਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਪਰ ਸੋਮ ਤਾਂ ਅਮਰਫਲ ਨੂੰ ਉਥੇ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾ ਚੁਕਾ ਸੀ।

ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਇਹ ਫਲ ਰਾਣੀ ਪਿੰਗਲਾ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਗਲਾ ਸੋਚਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਰਾਸ ਰੰਗ ਵਿਚ ਰਾਜੇ ਦੀ ਕਾਮ ਵਾਸਨਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਵਿਤਾਉਣ ਲਈ ਅਮਰ ਹੋਣ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ। ਪਿੰਗਲਾ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿ ਇਸ ਰਾਜ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਔਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਅਮਰ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚੇ। ਇੰਝ ਪ੍ਰਤੀਤ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇ ਉਹ ਅਮਰ ਹੋਣ ਦਾ ਵਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਅਹੱਲਿਆ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਵੀ ਔਰਤ ਦੀ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਮਰਫਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।

ਪਿੰਗਲਾ ਅਮਰਫਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਛੁਪਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਸਖਾ ਚੰਦਨ ਦਾਸ ਨੂੰ ਸੌਪ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਚੰਦਨ ਦਾਸ ਪਿੰਗਲਾ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਾਮ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਦੀ ਸ਼ਿਖਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਇਹ ਅਮਰਫਲ ਉਜੈਨ ਨਗਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਗਣਿਕਾ ਪਸ਼ਪਗੰਧਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਰਾਤ ਦੀ ਅੱਯਾਸ਼ੀ ਬਦਲੇ ਭੇਂਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਪਸ਼ਪਗੰਧਾ ਦਾ ਜੋ ਮੁਲ ਸੀ ਉਹ ਹਾਰੀ ਸਾਰੀ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੁਸ਼ਪਗੰਧਾ ਅਮਰਫਲ ਸਵੀਕਾਰ ਤਾਂ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗਣਿਕਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਮਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ। ਕੁਲ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਭੋਗ ਦੀ ਵਸਤ ਬਣਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਆਪਣੀ ਕਾਮ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਲਈ ਉਸ ਕੋਲ ਰਾਤ ਬਿਤਾ ਕੇ ਬਿਪਿਸ ਜਾਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੁਸ਼ਪਗੰਧਾ ਇਹ ਅਮਰਫਲ ਭਰਥਰੀ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਉਜੈਨ ਨਗਰੀ ਕੀ ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਇਕ ਤਪੱਸਵੀ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਰਾਜ ਭਾਗ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ/ ਮਾਲਕ ਤੱਕ ਕੋਈ ਵੀ ਆਪਣੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਏਨਾ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਮਰ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚੇ। ਔਰਤ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ, ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਗੁਰਬਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀ ਬੇਬਸੀ ਨੂੰ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਯਥਾ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਬਦਲਾਵ ਦੀ ਤਾਂਘ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਹੈ ਉਹ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਬਣਨਾ ਲੋਚਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਿਹਤਰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਕੇਵਲ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉਪਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਮਾਜਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ, ਅਰਥਚਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਉਪਰ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਤਪੱਸਵੀ ਤਪੱਸਿਆ ਵਿਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ। ਰਾਜਾ ਰਾਜ ਭਾਗ ਵਿਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ। ਔਰਤ ਆਪਣੇ ਔਰਤ ਪਣ ਵਿਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ। ਚੋਰ ਚੋਰੀ ਵਿਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ। ਅੱਯਾਸ਼ ਅੱਯਾਸ਼ੀ ਵਿਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਾਵ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੁੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਲਪਿਤ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਗੱਲ ਕੀ ਸ਼ਬਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਵੇਂ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਭਟਕਣ ਹੀ ਇਕੋ ਇਕ ਅਸਲ ਭਟਕਣ ਹੈ ਜੋ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਲੋਕਾਂ/ ਸਥਿਤੀਆਂ/ਕਾਮਨਾਵਾਂ/ਰੂਪਾਂ/ ਸੰਗਠਨਾਂ/ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ/ ਸੰਸਥਾਵਾਂ/ ਵਿਚਾਰਾਂ/ ਤਰੱਕੀਆਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਲਗਾਤਾਰ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਕਾਲ/ ਇਤਿਹਾਸ/ ਵਿਕਾਸ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਅਮਰ ਹੈ। ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ, ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ, ਨਿਰਮਾਣਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਫਲ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਖੋਜਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਕਾਲ ਦਾ ਜਗਿਆਸਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਵਿਖ, ਸਿਮ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਤੀਤ ਅਤੇ ਕਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰਕੇ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਅਮਰਫਲ ਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਛੱਡ ਕੇ ਅਦਭੁਤ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਅਨੰਤ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਨਿਕਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਖੋਜ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ, ਤਿਆਗ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਤਿਆਗੀ ਨਹੀਂ, ਵਿਦਰੋਹੀ ਹੈ। ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਰੁਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਸ਼ਕਤੀ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਜੀਣ ਥੀਣ ਦੀ ਭੋਗੀ ਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਵਿਖੰਡਿਤ ਕਰਕੇ ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਦਿਤੇ ਜਾ ਸਕਣ। ਉਸ ਨੇ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਅਸਲ ਸਰੂਪ ਤਾਂ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਹੀ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਅਤੇ ਮਨੋਰਥਾਂ ਦੀ ਸੋਝੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਪ, ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ, ਅਰਥਚਾਰੇ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਤਾਂ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਭੋਗ ਦੀ ਯਥਾਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸ਼ਬਦ ਖੋਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਨਵੇਂ ਯੁਗ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਯਥਾ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਸ਼ਬਦ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਗਦੀ ਹੈ।

ਜਿਥੇ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇ ਭੋਗ ਦੀ ਚਾਹਨਾ ਵਧੇਰੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ (ਸ਼ਕਤੀ) ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਟਕਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਓਥੇ ਉਸੇ ਵਕਤ ਸਾਧਾਂ ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਮੁਨੀਆਂ ਦੇ ਡੇਰੇ, ਮੱਠ, ਆਸ਼ਰਮ, ਵਿਦਿਆਲੇ, ਪੁਸਤਕਾਲੇ ਅਤੇ ਮਹਾਂਵਿਦਿਆਲੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਇਕ ਸਾਂਝੇ ਨੈਟਵਰਕ ਵਿਚ ਬੱਝ ਕੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਨਿਰਮਾਣਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਜਗਿਆਸੂਆਂ ਲਈ ਸੰਵਾਦ, ਸਿਖਿਆ ਅਤੇ ਖੋਜ ਦਾ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਥੇ ਰਾਜ ਸ਼ਕਤੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਤੋੜ ਰਹੀ ਸੀ, ਓਥੇ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਣ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ।

ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਕੁਦਰਤ ਪਾਸੋਂ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਸੀਮਤ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਲੱਗਿਆਂ ਲੜ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣ ਬੈਠਦੇ ਹਨ। ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਲੰਗਰ ਨਹੀਂ ਲਗਾਉਂਦੇ। ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੀਮਤ ਹੁੰਦੀਂਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜੋ ਅਸੀਂ ਹਾਲੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਉਹ ਅਸੀਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਤਿਯੋਗ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ, ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਜਗਿਆਸੂ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਲੰਗਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਗਿਆਨ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਉਪਾਰੀ ਇਸਦੀ ਜ਼ਖੀਰੁਬਾਜ਼ੀ ਕਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਭਰਥਰੀ ਦੀ ਕੁਟੀਆ ਵਿਚ ਗਿਆਨੀਆਂ, ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ, ਚਿੰਤਕਾਂ, ਕਵੀਆਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ, ਸ਼ਿਲਪਕਾਰਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਗਿਆਸੂਆਂ ਲਈ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਲੰਗਰ ਲਗਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਸਨਅਤੀ ਪੂਜੀਵਾਦ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਹੋਰ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਗਿਆਨ, ਵਿਗਿਆਨ, ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਕਲਾ, ਖੋਜ ਅਤੇ ਸਿਖਿਆ ਦਾ ਵੀ ਵਸਤੂਕਰਣ ਅਤੇ ਤਜਾਰਤੀਕਰਣ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਦੌਰ ਹੁਣ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨਵੇਂ ਵਿਕਲਪਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਚ ਹੈ। ਆਸ ਹੈ ਮਨਮੋਹਨ ਦੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਪੜ੍ਹਤ ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਈ ਰਾਹ ਦਿਖਾਏਗੀ। ਧੰਨਵਾਦ

ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ